1929 Ekonomik Krizi

24 Ekim 1929, Kara Perşembe olarak ithaf edilen tarihte Wall Street (Amerikan Borsası)' in çökmesinin arkasından sanayi, hizmet, ticaret ve tarım sektörlerinde kendini göstermesiyle birlikte, 1930'lu yılların sonuna kadar tüm dünyada özellikle sanayileşmiş ülkelerde yıkıcı etkileri olan krizdir.

Borsa Çöküyor

Amerikan borsasının çöküşüyle hissedarlar panik halinde ellerindeki hisseleri satmaya başlamışlardır. Hisse senetlerinin değerleri düşen firmalarda risk gören bankalar verdikleri krediyi geri istemişlerdir. Firmaların aldığı kredilerin ödenememesiyle yaklaşık 4.000 banka iflas etmiştir. Tasarrufların borsada ve bankada erimesi ile binlerce insanın servetinin yok oluşunu seyreden süreçte insanlar aç kalma tehlikesiyle karşılaşınca sebze ve meyve yetiştiriciliğine başlamıştır. Alım satımlarında piyasada para bulunmaması sebebiyle takas ekonomisi oluşmuştur.

50 milyon insanın işsiz kaldığı kriz sürecinde dünya toplam üretimi %42, dünya ticareti %65 oranında azalırken ikinci dünya savaşına kadar etkileri devam etmiş olup savaşa etki eden faktörler arasında yerini almıştır. Bu sebeplerden kara buhran olarak anılmaktadır. 1930 lu yıllarda gerek çocuğunu satan kadınlar gerekse yeni Washington köprüsünden atlayarak intihar eden kişiler düşünüldüğünde ruh sağlığı kaybından da bahsetmek mümkündür. 1929 ekonomik krizi ile o yıllar Amerikan ve Avrupa medyasında korku sözcüğü ile eşleşir olmuştur.

1929 Ekonomik Krizi Oluşum Süreci

Birinci dünya savaşı sonucu yasal ve ekonomik açıdan dünyaya etkileri düşünüldüğünde; ABD, Birleşik Krallık ve Almanya olmak üzere 3 ülke öne çıkmaktadır. ABD, 1. Dünya Savaşında her ne kadar tarafsızlığını ilan etse de özellikle İngiltere başta olmak üzere müttefik devletlere yaptığı satışlar ile zenginleşmeye başlamıştır. Savaş sonrası ekonomik çöküntü yaşayan İngiltere, Amerika’dan borç almıştır. İngiltere'de zamanla pound değer kazanmış ve ihracatının azalmasına neden olmuştur. Azalan ihracat, daha fazla altının dışarı çıkmasına yani yeniden borçlanmaya sebep olmuştur.

O dönem ekonomisi kötü olan Almanya ise, Amerika’nın savaş sonucu istediği tazminatı para basarak karşılamak istemiştir. Bu para Amerika tarafından kabul edilmediği gibi Almanya’da hiper enflasyona neden olmuştur. Amerika söz konusu tazminatı, hizmet ve mal olarak almayı kabul etmiş ancak bu kendi ülkesindeki sektörleri olumsuz etkilemiştir. Buna karşı alınan gümrük duvarları önlemi de dış ticaret hacminin küçülmesine neden olmuştur. Öte yandan ABD'de 200 holdingin ekonomisinin %50 sini oluşturduğu ekonomide bir firmanın dahi düşüşe geçmesinin domino etkisi oluşturması kaçınılmazdı.

O dönemde gayrimenkul yatırımları yoğun iken şişirme fiyatlarla oluşan sektörel kriz ile tasarrufları azalan kişiler borsaya yönelmiştir. Borsada oluşan talep fazlası, hisselerin aşırı değerlenmesine sebep olmuş ve en sonunda 24 Ekim 1929 günü Amerikan borsası %12,8 düşmüştür. Sonuçları itibariyle, binlerce banka ve şirket iflasa sürüklenmiştir.

1929 Ekonomik Krizi Sonrası

Amerikan Başkanı Roosevelt ilk olarak bankacılık sektörü ile reformlara başladı. Ekonomide para dönüşüm hızı düşük olduğundan altın ve döviz kuru devlet tarafından kontrol ediliyordu. Merkez Bankası kuruldu. Böylelikle mevduatlar devlet güvencesine alındı. 500'e yakın bankacılık düzenlemeleri oluşturuldu. Mal piyasasında kârlılığın arttırılması için devlet müdahalesi altında olmak kaydıyla sanayicilerin yüksek fiyat uygulamalarına izin verildi ve üretim sınırlaması yapıldı. Talep yetersizliği için, devlet azami sayılabilecek bir düzeyde asgari reel ücretleri oluşturdu. İşsizlikle ilgilenildi. Tarımda da yeni planlar oluşturuldu. 1929 Ekonomik Krizi için uyarlanan çözümler kapitalist düzenden devletin ekonomiye müdahaleye geçişi ile iktisat biliminde Keynesyen düşünce akımı başlamıştır.

1929 Ekonomik Krizi ile mücadeleden kurtulup tam istihdamı sağlayan ilk sanayi ülkesi, Almanya'dır. Hammadde temini için, Güney Amerika, Orta Avrupa, Balkanlar ve Türkiye ile takas imkânını sağlayan karşılıklı ticaret anlaşmaları (counter-trading) yapmıştır. Tarım ürünlerini yüksek fiyattan alıp, sanayi ürünlerini satıp müşteri konumuna gelmiştir. Amerika ve Fransa gibi ülkeler ılımlı modeller belirlerken Almanya'daki işsizler, nazi totalitarizminin etkisine kapılmışlardır. Böylece 1929 Ekonomik Krizi, II. Dünya Savaşı'nın sebepleri arasında yerini almıştır.

1929 Ekonomik Krizi ve Türkiye

Türkiye, 1929 ekonomik krizi karşısında ihracat ve ithalatını artırmaya yönelik çeşitli politikalar yürüttü. 1933'te dış ödemelerde kliring (karşılıklı takas) sistemini uyguladı. Halk hem tasarrufa hem de yerli malı kullanmaya özendirildi. 1929 ekonomik krizi konu alınan birçok film mevcuttur. Öne çıkan iki film ise Modern Zamanlar ve Bülbülü Öldürmek.

Yazar: Emine Kapan